دکتر یاسمین جنوبی: مولتیپل اسکلروزیس (MS) شایع ترین بیماری عصبی ناتوان کننده در بزرگسالان جوان است که علائم آن معمولاً بین سنین 20 تا 40 سال رخ می دهد. در بیماری ام اس، سلول های سیستم ایمنی که به طور معمول از ما در برابر ویروس ها، باکتری ها و سلول های ناسالم محافظت می کنند، به اشتباه به میلین در سیستم عصبی مرکزی (مغز، اعصاب بینایی و نخاع) حمله می کنند. میلین ماده ای است که غلاف محافظ (غلاف میلین) را می سازد که رشته های عصبی (آکسون ها) را می پوشاند.

ام اس مزمن

ام اس یک بیماری مزمن است که افراد را متفاوت تحت تاثیر قرار می دهد. تعداد کمی از افراد مبتلا به ام اس یک دوره خفیف با ناتوانی کم یا بدون ناتوانی خواهند داشت، در حالی که برخی دیگر به طور پیوسته بیماری بدتر می شوند که منجر به افزایش ناتوانی در طول زمان می شود.

با این حال، اکثر افراد مبتلا به ام اس دوره های کوتاهی از علائم و به دنبال آن دوره های طولانی سکون نسبی (بی تحرکی یا خواب) با بهبودی نسبی یا کامل خواهند داشت. این بیماری به ندرت کشنده است و اکثر افراد مبتلا به ام اس امید به زندگی طبیعی دارند.

میلین و سیستم ایمنی بدن

ام اس به آکسون های سیستم عصبی مرکزی که توسط میلین محافظت می شود، حمله می کند که معمولا میلین نامیده می شود. ام اس همچنین به بدن سلول های عصبی که در ماده خاکستری مغز یافت می شود و همچنین به خود آکسون ها در مغز، نخاع و اعصاب بینایی که اطلاعات بصری را از چشم به مغز منتقل می کنند، آسیب می رساند. با پیشرفت بیماری، خارجی ترین لایه مغز به نام قشر مغز در فرآیندی به نام آتروفی قشر مغز کوچک می شود.

اصطلاح مولتیپل اسکلروزیس به نواحی متمایز بافت اسکار (اسکلروز که پلاک ها یا ضایعات نیز نامیده می شود) اشاره دارد که در نتیجه حمله به میلین توسط سیستم ایمنی بدن ایجاد می شود. این پلاک ها با استفاده از تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI) قابل مشاهده هستند. پلاک ها می توانند به کوچکی سر سوزن یا به بزرگی یک توپ گلف باشند.

علائم ام اس به شدت واکنش التهابی و همچنین محل و وسعت پلاک ها بستگی دارد که عمدتاً در ساقه مغز، مخچه (درگیر تعادل و هماهنگی حرکت، از جمله عملکردهای دیگر)، نخاع، بینایی ظاهر می شوند.

علائم و نشانه های ام اس

سیر طبیعی ام اس برای هر فردی متفاوت است که پیش بینی آن را دشوار می کند. شروع و طول مدت علائم ام اس معمولاً به نوع خاص آن بستگی دارد، اما ممکن است طی چند روز شروع شود و به سرعت از بین برود یا به کندی و به تدریج در طی سالیان متمادی ایجاد شود.

چهار نوع اصلی ام اس وجود دارد:

ام اس عودکننده – فروکش کننده:

علائم در این نوع به شکل حملات بروز می کند. در بین حملات، افراد بهبود می یابند یا به سطح معمول ناتوانی خود باز می گردند. هنگامی که علائم در این شکل از ام اس رخ می دهد، به آن حمله، عود یا تشدید می گویند. دوره های عدم فعالیت بیماری بین حملات ام اس به عنوان بهبودی شناخته می شود. ممکن است هفته‌ها، ماه‌ها یا حتی سال‌ها قبل از وقوع حمله دیگری بگذرد و پس از آن مجدداً یک دوره عدم تحرک رخ دهد. اکثر افراد مبتلا به ام اس در ابتدا با این شکل از بیماری تشخیص داده می شوند.

ام اس پیشرونده ثانویه:

افراد مبتلا به این نوع ام اس معمولاً سابقه حملات ام اس را داشته اند اما پس از آن علائم تدریجی و ثابت و بدتر شدن عملکرد آنها در طول زمان شروع می شود. اکثر افراد مبتلا به ام اس عود کننده و فروکش کننده شدید در صورت عدم درمان ممکن است به ام اس پیشرونده ثانویه مبتلا شوند.

ام اس پیشرونده اولیه: این نوع ام اس کمتر شایع است و با علائم بدتر شدن تدریجی از ابتدا بدون عود یا تشدید بیماری مشخص می شود، اگرچه ممکن است علائم به طور موقت یا جزئی کاهش یابد.

ام اس پیشرونده عودکننده: نادرترین شکل ام اس با بدتر شدن مداوم علائم از ابتدا با عودهای حاد مشخص می شود که می تواند در طول زمان در طول دوره بیماری رخ دهد.

انواع نادر و غیر معمول ام اس وجود دارد، مانند:

نوع ماربورگ MS (همچنین به عنوان ام اس بدخیم شناخته می شود) باعث علائم سریع و بی امان و کاهش عملکرد می شود و ممکن است در مدت کوتاهی پس از شروع بیماری منجر به ناتوانی قابل توجه یا حتی مرگ شود.
اسکلروز متحدالمرکز بالو باعث ایجاد حلقه های متحدالمرکز تخریب میلین می شود که در MRI قابل مشاهده است و نوع دیگری از ام اس است که می تواند به سرعت پیشرفت کند.

علائم اولیه ام اس اغلب عبارتند از:

1. مشکلات بینایی مانند تاری یا دوبینی یا نوریت بینایی که باعث درد همراه با حرکت چشم و از دست دادن سریع بینایی می شود.
2. ضعف عضلانی، اغلب در دست ها و پاها، و سفتی عضلات همراه با اسپاسم عضلانی دردناک
3. گزگز، بی حسی یا درد در بازوها، پاها، تنه یا صورت
4. دست و پا چلفتی، به خصوص مشکل در حفظ تعادل هنگام راه رفتن
5. مشکلات کنترل مثانه
6. سرگیجه متناوب یا مداوم

ام اس ممکن است علائم بعدی را نیز ایجاد کند، مانند:

• خستگی ذهنی یا فیزیکی که با علائم اولیه در طول حمله همراه است
• تغییرات خلقی مانند افسردگی یا مشکل در بیان یا کنترل هیجانی
• اختلال عملکرد شناختی – مشکلات تمرکز، چند کار، تفکر، یادگیری یا مشکلات با

ضعف، سفتی و اسپاسم عضلانی ممکن است آنقدر شدید باشد که راه رفتن یا ایستادن را تحت تاثیر قرار دهد. در برخی موارد، ام اس منجر به فلج نسبی یا کامل می شود و استفاده از صندلی چرخدار غیر معمول نیست، به ویژه در افرادی که درمان نشده یا بیماری پیشرفته دارند. بسیاری از افراد مبتلا به ام اس متوجه می شوند که ضعف و خستگی زمانی که تب دارند یا در معرض گرما قرار می گیرند بدتر می شود. تشدید ام اس ممکن است به دنبال عفونت های رایج رخ دهد.

درد به ندرت اولین علامت ام اس است، اما درد اغلب با نوریت اپتیک و نورالژی سه قلو رخ می دهد، اختلالی که یکی از اعصابی را که باعث ایجاد حس در قسمت های مختلف صورت می شود، تحت تاثیر قرار می دهد. اسپاسم دردناک اندام و درد شدید در پاها یا اطراف شکم نیز می تواند از علائم ام اس باشد.

میلیت عرضی (التهاب نخاع)

میلیت عرضی (التهاب نخاع) ممکن است در مبتلایان به ام اس ایجاد شود. میلیت عرضی می تواند عملکرد طناب نخاعی را طی چند ساعت تا چند هفته قبل از بهبود نسبی یا کامل تحت تاثیر قرار دهد.

معمولاً با شروع ناگهانی کمردرد، ضعف عضلانی، احساسات غیرطبیعی در انگشتان پا و پاها یا مشکلات در کنترل مثانه یا حرکات روده شروع می شود. این می تواند به سرعت به علائم شدیدتر از جمله فلج بازو و یا پا تبدیل شود. در بیشتر موارد، افراد حداقل برخی از عملکردها را در 12 هفته اول پس از شروع حمله بازیابی می کنند.

نورومیلیت اپتیکا

نورومیلیت اپتیکا یک اختلال همراه با میلیت عرضی و همچنین التهاب عصب بینایی (همچنین به عنوان نوریت بینایی شناخته می شود) است. افراد مبتلا به این اختلال معمولا دارای آنتی بادی های غیرطبیعی (پروتئین هایی هستند که به طور معمول ویروس ها و باکتری ها را هدف قرار می دهند) علیه یک کانال خاص در اعصاب بینایی، ساقه مغز یا نخاع، به نام کانال aquaporin-4. این افراد به درمان‌های خاصی پاسخ می‌دهند که متفاوت از درمان‌هایی است که معمولاً برای درمان ام‌اس استفاده می‌شود.

نورالژی سه قلو

نورالژی سه قلو یک وضعیت درد مزمن است که باعث سوزش پراکنده، ناگهانی یا درد صورت شوک مانند می شود. این بیماری در بزرگسالان جوان مبتلا به ام اس شایع تر است و به دلیل ضایعات در ساقه مغز، بخشی از مغز که حس صورت را کنترل می کند، ایجاد می شود.

چه کسانی بیشتر در معرض ابتلا به ام اس هستند؟

زنان بیشتر از مردان مبتلا می شوند. محققان در حال بررسی چندین توضیح احتمالی برای اینکه چرا سیستم ایمنی به میلین سیستم عصبی مرکزی حمله می کند، از جمله:

• مبارزه با یک عامل عفونی (به عنوان مثال، یک ویروس) که دارای اجزایی است که اجزای مغز را تقلید می کند (تقلید مولکولی)
• از بین بردن سلول های مغز به دلیل ناسالم بودن
• تشخیص اشتباه سلول های طبیعی مغز به عنوان خارجی
• همچنین چیزی به نام سد خونی مغزی وجود دارد که مغز و نخاع را از سیستم ایمنی جدا می کند. اگر این سد شکسته شود، مغز را در معرض   سیستم ایمنی قرار می دهد. هنگامی که این اتفاق می افتد، سیستم ایمنی ممکن است ساختارهای مغز مانند میلین را به اشتباه به عنوان “خارجی” تعبیر کند.
• تحقیقات نشان می دهد که آسیب پذیری های ژنتیکی همراه با عوامل محیطی ممکن است باعث ام اس شود.

حساسیت ژنتیکی

ام اس خود ارثی نیست، اما استعداد ابتلا به ام اس ممکن است ارثی باشد. مطالعات نشان می دهد که برخی از افراد مبتلا به ام اس یک یا چند نفر از اعضای خانواده یا خویشاوندان خود را نیز دارند.

تحقیقات کنونی نشان می‌دهد که ده‌ها ژن و احتمالاً صدها تنوع در کد ژنتیکی (انواع ژن‌ها) با هم ترکیب می‌شوند و آسیب‌پذیری در برابر ام‌اس ایجاد می‌کنند. برخی از این ژن ها شناسایی شده اند و بیشتر آنها با عملکردهای سیستم ایمنی مرتبط هستند. بسیاری از ژن های شناخته شده مشابه ژن هایی هستند که در افراد مبتلا به سایر بیماری های خودایمنی مانند دیابت نوع 1، آرتریت روماتوئید یا لوپوس شناسایی شده اند.

عوامل عفونی و ویروس ها

چندین ویروس در افراد مبتلا به ام اس یافت شده است، اما ویروسی که به طور مداوم با پیشرفت ام اس مرتبط است، ویروس اپشتین بار (EBV) است که باعث مونونوکلئوز عفونی می شود.

فقط حدود پنج درصد از جمعیت به EBV آلوده نشده اند. این افراد در مقایسه با افرادی که مبتلا شده اند در خطر کمتری برای ابتلا به ام اس هستند. افرادی که در نوجوانی یا بزرگسالی به EBV آلوده شده‌اند و در نتیجه پاسخ ایمنی اغراق‌آمیز به EBV نشان می‌دهند، نسبت به افرادی که در اوایل کودکی آلوده شده‌اند، در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به MS هستند. این نشان می دهد که ممکن است این نوع پاسخ ایمنی به EBV باشد که ممکن است به MS منجر شود نه خود عفونت EBV. با این حال، هنوز هیچ مدرکی مبنی بر اینکه EBV باعث ام اس می شود وجود ندارد و مکانیسم هایی که زمینه ساز این فرآیند هستند به خوبی شناخته نشده اند.

فاکتورهای محیطی

مطالعات متعدد نشان می دهد که افرادی که زمان بیشتری را زیر نور خورشید می گذرانند و افرادی که سطوح نسبتاً بالاتری از ویتامین D دارند، کمتر به ام اس مبتلا می شوند یا دوره بیماری با شدت کمتر و عود کمتری دارند. نور روشن خورشید به پوست انسان کمک می‌کند ویتامین D تولید کند. محققان معتقدند که ویتامین D ممکن است به تنظیم سیستم ایمنی بدن کمک کند تا خطر ابتلا به ام‌اس یا به طور کلی خودایمنی را کاهش دهد. مردم مناطق نزدیک به خط استوا، جایی که نور خورشید زیاد است، معمولاً در معرض خطر ابتلا به ام اس بسیار کمتر از افراد دیگر هستند.

تشخیص ام اس

هیچ آزمایش واحدی برای تشخیص ام اس وجود ندارد. این بیماری زمانی تایید می‌شود که علائم و نشانه‌ها در بیش از یک بازه زمانی ایجاد شده و به بخش‌های مختلف سیستم عصبی مربوط می‌شوند.

پزشکان از آزمایش‌های مختلفی برای رد یا تأیید تشخیص استفاده می‌کنند. علاوه بر شرح حال کامل پزشکی، معاینه فیزیکی و معاینه دقیق عصبی، پزشک ممکن است موارد زیر را توصیه کند:

MRI از مغز و نخاع برای بررسی ضایعات مشخصه ام اس. ممکن است یک ماده رنگ یا ماده حاجب به داخل ورید تزریق شود تا تصاویر مغزی ضایعات فعال ام اس را افزایش دهد.

پونکسیون کمری (گاهی اوقات به آن ضربه نخاعی می گویند) برای به دست آوردن نمونه ای از مایع مغزی نخاعی و بررسی آن از نظر پروتئین ها و سلول های التهابی مرتبط با بیماری. تجزیه و تحلیل ضربه ستون فقرات همچنین می تواند بیماری هایی را که ممکن است شبیه ام اس باشند را رد کند.

تست‌های پتانسیل برانگیخته، که از الکترودهای قرار داده شده روی پوست و سیگنال‌های الکتریکی بدون درد برای اندازه‌گیری سرعت و دقت سیستم عصبی به تحریک استفاده می‌کنند.

درمان ام اس

هیچ درمانی برای ام اس وجود ندارد، اما درمان هایی وجود دارد که می تواند تعداد و شدت عودها را کاهش داده و پیشرفت ناتوانی طولانی مدت بیماری را به تاخیر بیندازد.

کورتیکواستروئیدها مانند متیل پردنیزولون داخل وریدی (تزریق شده در ورید)، در طول سه تا پنج روز تجویز می شوند. استروئیدهای داخل وریدی به سرعت و با قدرت سیستم ایمنی را سرکوب کرده و التهاب را کاهش می دهند. آنها ممکن است با دوز کاهش یافته کورتیکواستروئیدهای خوراکی دنبال شوند.

آزمایشات بالینی نشان داده است که این داروها بهبودی پس از حملات ام اس را تسریع می کنند، اما نتیجه دراز مدت بیماری را تغییر نمی دهند.
تبادل پلاسما (پلاسمافرزیس) می تواند شعله ور شدن شدید را در افراد مبتلا به اشکال عودکننده ام اس که پاسخ خوبی به متیل پردنیزولون ندارند، درمان کند. تبادل پلاسما شامل خارج کردن خون از بدن و حذف اجزای پلاسمای خون است که تصور می شود مضر هستند. سپس بقیه خون، به علاوه پلاسمای جایگزین، دوباره به بدن تزریق می شود. این درمان برای ام اس پیشرونده ثانویه یا پیشرونده مزمن موثر نشان داده نشده است.